Dankbaarheid

In 2015 publiceerde Paul van Tongeren een prachtig ​​essay over dankbaarheid. Dat schreef hij naar aanleiding van zijn afscheidscollege als hoogleraar wijsgerige ethiek. De vraag, die hij onderzoekt is: of het mogelijk is om dankbaar te zijn ‘voor alles’ als het idee van een goddelijke schenker is weggevallen. Maar daar gaat de vraag aan vooraf wat dankbaarheid eigenlijk is. En hoe dat tot stand komt.
 
Via een zoektocht door de geschiedenis van de westerse filosofie komt hij uit bij het beeld van de drie gratiën, dochters van Zeus en Eurynome, die altijd gedrieën worden afgebeeld. Zij staan in zijn ogen voor de drie-eenheid van schenken, ontvangen en dankbaarheid. Dankbaarheid is de vreugde, die wordt terug geschonken aan de schenker. Maar dat schenken wordt pas tot schenken door het ontvangen. 
 
In deze formulering wordt al duidelijk, dat er sprake is van een cirkel. Schenken leidt via ontvangen tot de dankbaarheid, die wordt terug geschonken. Schenken brengt via ontvangen dus schenken voort. Zo ontstaat er wat hij de ‘reidans’ van de drie gratiën noemt. Deze reidans versterkt de verbondenheid tussen mensen. Zoals in de economie van de gift. Of in het proces van het zorgen. Zorgen is ook een vorm van schenken. Zorgethicus en politiek filosoof Joan Tronto rekent het ontvangen van zorg ook tot het zorgproces. 
 
Maar dankbaarheid ‘voor alles’? Van Tongeren citeert Nietzsche, de grote verkondiger van de dood van God, die schreef: ‘Hoe zou ik niet (voor) mijn hele leven dankbaar kunnen zijn?’ Nietzsche staat in een lange traditie, waarin het cultiveren van een houding van dankbaarheid als een deugd wordt beschouwd. Van Tongeren oppert, dat het mogelijk is die houding van ontvankelijkheid en dankbaarheid te cultiveren zonder een Schenker te veronderstellen.
 
Ik denk, dat degenen, die die dankbaarheid ervaren zonder in een God te geloven, het universum zelf als schenkende instantie ervaren. Het universum, waar ons leven een onderdeel van vormt. Van Tongeren verwijst (met Nietzsche) naar kunstenaars, die ‘scheppen terwijl zij ontvangen of ontvangen terwijl zij scheppen’. En zo ‘krijgt’ een moeder ook een kind. Het wordt haar geschonken door het leven. Wie dankbaarheid ervaart ‘voor alles’ ervaart verbondenheid met en afhankelijkheid van de wereld.
 
Maar, stelt van Tongeren ook, ‘allemaal mooi, die dankbaarheid voor de werkelijkheid als geschenk, maar als die werkelijkheid nu eens een hel is?’ Die hel kan door anderen gecreëerd zijn, zoals een concentratiekamp. Of door andere vormen van onderdrukking. Maar je kan ook een ziekte ‘krijgen’. Of een invaliderend ongeluk. Of gewoon wat minder talenten hebben ‘gekregen’ dan een ander. Dat vereist, stelt Van Tongeren, ‘amor fati’: de aanvaarding of omarming van het lot.
 
Misschien wel. Sommige mensen in onze samenleving hebben echter zo veel pech, dat ze alleen maar bezig zijn met ‘overleven’. Dan is er misschien weinig ruimte over voor de soort levenskunst, die ook de oefening in dankbaarheid en amor fati omvat. Dan mag je hooguit hopen, dat de ‘reidans’ van het zorgen in onze samenleving zo goed werkt, dat dat ook het omarmen van die overlevers omvat. Ook als die geen ruimte meer hebben voor het terug schenken van dankbaarheid.