Democratie in organisaties

Deze zomervakantie ben ik er eindelijk toe gekomen om, liggend in mijn hangmat met een weids uitzicht over de Apennijnen, ‘Over de democratie in Amerika’ te lezen, de klassieker van de Franse edelman Alexis de Tocqueville, die hij schreef naar aanleiding van een reis van 9 maanden in 1831 door de jonge Verenigde Staten, waarvan de westelijke grens toen nog ver voor de Rocky Mountains lag. De VS vormden sinds 1776 de eerste grote democratische staat ter wereld.
 
In deze pil van dik 1000 bladzijden beschrijft de Tocqueville de in zijn ogen onvermijdelijke opkomst van de democratie in de wereld en hij analyseert die ontwikkeling zo diepgaand, dat zijn werk in het huidige debat over de stand van de democratie in Amerika (en elders) nog steeds veelvuldig geciteerd wordt. Zijn werk is onder meer zo interessant, omdat hij democratie niet als een vanzelfsprekendheid aanvaardt, maar zorgvuldig en genuanceerd op haar merites beoordeelt.
 
Hij vergelijkt daartoe met name een regering door een beperkte groep van vooraanstaanden, de aristocratie, waar hijzelf deel van uitmaakte, met een regering door het volk. Hij concludeert hieruit, dat beide voor- en nadelen hebben, maar dat het grote voordeel van een democratie is, dat het mensen ertoe aanzet om hun leven in eigen hand te nemen en zelf, individueel en gezamenlijk, actief vorm te geven aan de wereld, waarin zij leven. Hij is lyrisch over de mate, waarin het dagelijks leven in de VS van zijn tijd doordesemt is van deze democratische levenshouding.
 
Dat is ook precies de nostalgie, die er spreekt uit de verwijzingen naar zijn observaties in de huidige literatuur over de staat van de ‘civil society’ in Amerika. De maatschappelijke gelijkheid van toen is verworden tot een zeer grote ongelijkheid. Een samenleving van zelfstandige ondernemers is vervangen door een samenleving, waarbij het gros van de mensen in loondienst werkzaam is voor enorme bureaucratieën, die gecontroleerd worden door een nieuwe aristocratie. De ideologie predikt nog steeds de vrijheid en de gelijkheid, maar die strookt al lang niet meer met de werkelijkheid.
 
Doorgaans concentreert het debat zich vervolgens op de vraag hoe het gedeelte van de samenleving, dat niet tot de economie behoort, weer democratischer en vitaler gemaakt zou kunnen worden. Zie ons debat over de participatie-samenleving. Maar veel en veel te vaak blijft daarbij de economie en daarmee ook het hele werkzame leven van de burgers in onze samenleving buiten beschouwing. Terwijl er in deze sector legio mogelijkheden zijn voor serieuze democratisering. Dat zal een hele lange weg zijn en ideale democratie zal er nooit bestaan.
 
Maar misschien kijken we wel ooit op deze tijd terug, zoals de Tocqueville naar het Europa van zijn tijd keek: als een wereld, waarin de kiemen van democratie aanwezig waren, maar het leeuwendeel van de mensen nog steeds moest doen wat hun baas zei in plaats van zelf de noodzakelijke keuzes te maken dan wel de mensen te kiezen, die zij capabel achten om dat namens hen te doen. Waarom zou dit wel kunnen bij het regeren van een land, maar niet in een groot bedrijf? Wellicht gaan we het ooit normaal vinden, dat organisaties ook democratisch zijn.